«Ո՞վ է ասում, որ սյան մի մասը կարելի է տեղափոխել, եթե մյուս կեսը չկա» (ֆոտոշարք)

ՀՀ կառավարության թույլտվությամբ` Հայաստանի պատմության պետական թանգարանի հրապարակահայաց բաց սյունասրահում կազմակերպվում է «Քարերը ժողովելու ժամանակը» ժամանակավոր ցուցադրություն: Սույն հայտարարությունը, որ տարածվեց ամիսներ առաջ առանձնապես ուշադրություն չգրավեց: Հասարակության շրջանում դժգոհության ալիք բարձրացավ միայն այն ժամանակ, երբ հրապարակվեց ծրագրի շրջանակում մարզերից Երևան բերվող հուշարձանների ցանկը: Քարերի տեղահանմանը անմիջապես հաջորդեցին ծրագիրը տապալելու կոչերը:

Իսկ մտահղացման նպատակը, ինչպես մեզ հետ հեռախոսազրույցի ժամանակ ասաց Հայաստանի պատմության թանգարանի տնօրեն ԱՆԵԼԿԱ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԸ, ցուցադրությունն է: Նրա խոսքով` Երևան են բերվելու այն բեկորները, որ անտեր ու դուս վեր են ընկած: Ցանկում չկան ֆիքսված հուշարձաններ, խաչքարեր, փոխարենը երկու կես արված հուշարձան կա, որ չի կարելի թողնել այդ վիճակում: Ցուցադրությունից զատ, կատարվելու են ամրացման և վերականգնման աշխատանքներ: Երևի պատահական չէ, որ սկզբում ծրագիրը կրել է «Փրկված քարեր» խորագիրը, հետո վերանվանվել է ու հարմարեցվել անկախության տոնին: Տեղում դրանք հնարավոր չէ վերականգնել, քանի որ թանգարանի տնօրենի պարզաբանմամբ` բերվելու են, օրինակ, Բարձրաքաշից ընկած բեկորներ: Իսկ 600 մետր խորություն ունեցող ձորում վերականգնման աշխատանքներ իրականացնել հնարավոր չէ:
Պատմական գիտությունների դոկտոր ՀԱՄԼԵՏ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԸ, անդրադառնալով խնդրին նշում է, որ միանգամայն տեղին է քննադատությունը, թե դա իշխանությունների ուղղակի չմտածված և վնասարար հերթական քայլն է` ուղղված մեր մշակութային ժառանգությանը, սակայն կարծում է, որ պատճառն ավելի խորքային է: Ըստ նրա` պետությունը, եթե նույնիսկ ամեն ինչ անում է առանց կոռուպցիայի և մասնագիտական լուրջ մակարդակով, բարեխիղճ ձևով (իսկ դա բացարձակապես այդպես չէ), ի վիճակի չէ իր ուժերով պահպանելու մեզ հասած վիթխարի ժառանգությունը: «Կառույցներն ու կոթողները փլվում են, ավերվում են, կոթողներն ու քանդակազարդ քարերը ցան ու ցիր են լինում, նաև անհետանում: Եվ ահա գտել են հեշտ ձևը. սկսել դրանց թանգարանացման գործընթացը: Համոզված եմ, որ սա առաջին քայլն է: Նույնը սկսելու են անել մնացած թանգարանները, նույն գործընթացը կտեղափոխվի մարզեր»,- ասում է նա:
Շատերին վրդովում է երևանակենտրոն քաղաքականությունը, որը խախտում է մարզերում տուրիզմի համաչափ զարգացումը: Ոմանք էլ առաջարկում են բեկորների կրկնօրինակը պատրաստել. կցուցադրվեն ևպատմական արժեքները, և քարտեզի միջոցով կնշվի այն վայրը, որտեղ կարելի է տեսնել կոթողի բնօրինակը:
Նշենք, որ «Իրատես de facto»-ն դեռևս սեպտեմբերի 25-ի համարում ընթերցողի ուշադրությանն էր ներկայացրել պատմական հուշարձանները վերականգնող ճարտարապետների հայկական ասոցիացիայի փոխնախագահ, վերականգնող ճարտարապետ ՍՏԵՓԱՆ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ դիտարկումները խնդրի շուրջ: Պարոն Նալբանդյանին խնդրեցինք պատասխանել մեր մի քանի հարցին ևս: Ճարտարապետը նախ նշեց, որ պատմամշակութային ժառանգության ճարտարապետական կոթողի ոչ մի բեկոր անտերուդուս գցած չէ Հայաստանում, դրանք բոլորը գրանցված քարեր են, կան և նորահայտ քարեր, որ պետք է գրանցվեն:

-Ի՞նչ կասեք այն բեկորների մասին, որ տեղ են գտել ցանկում, որքա՞ն է տրամաբանական կամ հրատապ դրանց տեղափոխումը` ցուցադրության, նաև վերականգնման նպատակով:
-Մուղնիի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու բակի կոթողների բեկորները շարված են, մարդիկ շատ հաճախ գնում են Մուղնի, որ այդ հին արժեքավոր սյուները, խաչքարերի բեկորները տեսնեն:
Ովքեր ուզում են Գորիսի պատմամշակութային ժառանգությանը ծանոթանալ, միանշանակ այցելում են տարածաշրջանի Վերիշենի միանավ եկեղեցին, որն ամենահին բազիլիկ եկեղեցին է և ամենամեծը Հայաստանում: Ցուցակում ընդգրկված Վերիշենի Սբ Հռիփսիմե եկեղեցու բակի խոյակը անտեր չէ:
Երևան է տեղափոխվում Բղենո Նորավանքի ութ պատկերաքանդակից մեկը, որ Նորավանքի ամենաթանկ քարերից է: Զբոսաշրջիկները հաճույքով գնում են այն գլուխգործոց վանքը, ուր ստեղծվել է «Էջմիածնի ավետարանը»` փղոսկրյա բացառիկ կազմով:
Բարձրաքաշի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին մեր միջնադարյան ճարտարապետության գլուխգործոցներից մեկն է։ Իսկ դեպի վանք տանող կածանը Հայաստանում պահպանված միակ միջնադարյան ճանապարհը:
Բոլոր ճարտարապետները, պատմաբանները, հնագետները երազում են, թե երբ պետք է մի օր վերականգնվի Բարձրաքաշի Սուրբ Գրիգորը: Ես շուրջ 30 տարի գնում եմ, և ցուցակում նշված քարերը իրենց տեղում են, զբոսաշրջիկները շատ հաճախ գնում են հենց այդ գեղեցիկ, քանդակազարդ քարերը տեսնելու:
Հիմա էլ որոշ լրատվամիջոցներում նոր հայտարարություններով է հանդես եկել պատմության թանգարանի տնօրենը, որ այդ քարերը չեն վերադարձվելու: Ինչը ես ի սկզբանե ենթադրում էի, մանավանդ որ նախագիծը տեսել էի, կամարաշարի տակ բետոնե երեսպատված քարերով պատվանդաններ են: Ժամանակավորի համար այդպիսի բաներ չեն արվում:
Մենք անցած տարվանից գիտեինք նախագծի մասին և ծանոթ էինք ցուցակին: Մասնագետների բողոքի արդյունքում, նաև մշակույթի փոխնախարար Արև Սամուելյանի ջանքերով 115-ը դարձավ 63, նախկին նամակում գրված էր մշտական ցուցադրություն, հասանք նրան, որ փոխվեց ժամանակավորի:

-Քարերը, որ տեղափոխվում են Երևան, ֆիքսված չեն. սա մեղմացնո՞ւմ է տեղահանման փաստը:
-Երբ ասում եք` չֆիքսված, ես պատկերացնում եմ սարի դոշին շպրտված: Դա էլ ուրիշ հարց է: Շպրտված ոչինչ չկա, եթե նույնիսկ խաչքարը ճանապարհին ընկած է, ես կնախընտրեի տրամադրվող գումարը մի քիչ ավելացնեին ու խաչքարը տեղում կանգնեցնեին, որովհետև իր պատմական վայրն է: Դա, ի վերջո, գերեզմանաքար է: Ի՞նչ է նշանակում գերեզմանաքարը վերցնել մեկ ուրիշ տեղ դնել, որ հաճախ է արվում այս երկրում, խաչքարերը աջ ու ձախ բաժանվում են, նվիրվում և այլն:
-Անբարվոք վիճակում, երկու կես եղած քարերը իրենց տեղում անմխիթար թողնելը որքա՞ն է ճիշտ:
-Անտեր, թափված, անբարվոք… Ոչ մի արդարացում չունեն այդ պատճառաբանությունները: Եթե այդպես նայենք, Հայաստանում գրանցված 26 հազար պատմամշակութային ճարտարապետական հնագիտական կոթողներից 25 հազարը թափված են, որովհետև անմխիթար, չվերականգնված վիճակում են: Եթե վերականգնված չէ, ուրեմն հավաքենք, ուր ասես տանե՞նք: Իսկ քարն իր տեղում գիտական արժեք է: Մասնագիտորեն ասեմ, եթե արևելյան պատի տակ է ընկած քարը, դնում են արևմտյան պատի տակ, մեզ արդեն մոլորության մեջ են գցում:
-Երևան են տեղափոխվում ոչ թե խաչքարեր, ամբողջական հուշարձաններ, այլ բեկորներ: Ի՞նչ կասեք սրա մասին:
-Վարդաբլուրի Ջգրաշեն եկեղեցու մոտ գտնվող խաչքարը բեկո՞ր է: Լոռի բերդի Անդրանիկի համար 6 տան բակի խոյակերտ տապանաքարերը փոխանակ դնեն բերդի պարսպի ներսում, Երևան են տեղափոխում: Սրանք ամբողջական խաչքարեր են, որ ճիշտ կլինի տեղադրվեն իրենց պատմական միջավայրում:
Արատեսի վանքը ավերակ վիճակում է, բեկորները թափված են, կան նաև տապանաքարեր, որոնց մի կեսը չկա: Ո՞վ է ասում, որ սյան մի մասը կարելի է տեղափոխել, եթե մյուս կեսը չկա: Պեղումներ կատարեք, գուցե մյուս քարը տեղում է և պետք վերականգնել: Բազմաթիվ նման օրինակներ կան:
-Ենթադրվում էր, որ ժողովուրդը իր համար թանկ քարերը պետք է թույլ չտար տեղափոխել: Կարծես ընդդիմության փորձեր չեն եղել:
-Երբ գործակալության աշխատակիցներն էին գնում քարը բերելու, արդյունք չկար, գյուղացիները վրդովվում էին, թույլ չէին տալիս, հիմա ոստիկանությունն է բերում:
Ինձ հասած լուրերով Սյունիքի մարզպետը զայրացել էր, որ Գորիսի երկրագիտական թանգարանից քարերը առանց իր իմացության տարել են, դեռ Հարժիս գյուղի բազմադեմ արձանիկները պիտի տանեն ու լուրջ պայքարի մեջ էր:
- Ովքե՞ր են ծրագրի կողմ և դեմ ուժերը:
-Կարող եմ ասել, որ պատմական հուշարձանները վերականգնող ճարտարապետների հայկական ասոցիացիայի անդամներից ոչ մեկը կողմ չէ այն մտքին, թե քարերը պետք է տեղափոխել և փրկել:
Մենք ծայրահեղական չենք, իսկապես կան կոթողներ, այնպիսի միջավայրում են, այնպիսի վիճակում, որ պետք է միջոցներ ձեռք առնել: Ես դա հասկանում եմ և գնահատում եմ, բայց կնախընտրեի, որ վերականգնման աշխատանքները տեղում լինեին: Ասենք, Հաղպատի վանքի բակում կարող են տվյալ տարածքի բեկորների ցուցադրությունը կազմակերպել, ինչո՞ւ անընդհատ Երևան, քաղաք-պետությո՞ւն եք կառուցում:
-Մի տեսակ գաղտնի, անաղմուկ կատարվեց ամեն բան: Գոնե մինչ այս պահը:
-Երբեք չի հրապարակվել ծրագիրը: Մենք պատահաբար ենք իմացել: Մարզերի իրենց աշխատողները նույնպես դժգոհ են, բայց վաղուց պետք է արձագանքեին, այսօր ուշ է:
Բոլոր այս տեղափոխումները ասես միտումնավոր են, պատմությունն աղավաղելու համար, ամեն քար իր տեղում է պատմություն: Անպատմություն քար գոյություն չունի: Ինչո՞վ է տարբերվում Ջուղայի վերացված քարերից: Նրանք մեծ ծավալով ոչնչացրին, մենք հատ-հատ ենք անում:
-Նրանք ոչնչացրել են, մենք տեղափոխում ենք, որ փրկենք, վերականգնենք, ցուցադրենք:
-Դա փրկել չէ, դա պատմության ոչնչացում է, մենք Ջուղայից մոտ 30 խաչքարի տեղ գիտենք` Էջմիածնում, Մատենադարանում, Պատմության թանգարանում, այդ դեպքերը ես հասկանում են, որ փրկվել են խաչքարերը: Բայց երբ Ջուղան մի օր մերը լինի, ես ուրախ կլինեի, որ այդ խաչքարերը վերադարձվեին, թեկուզ որպես նմուշներ:

Զրույցը վարեց Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ
Հ.Գ.- Մեր զրույցից հետո տեղեկացանք, որ Երևան են բերվել 51 կոթող , թանգարանացման գործընթացից դուրս են մնացել նաև Հարժիսի քարերը:

Լուսանկարներ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ